خلاصه کتاب سوژگانیت و دگربودگی: خوانشی فلسفی از لاکان ( نویسنده لورنزو کیزا، اسلاوی ژیژک )

کتاب «سوژگانیت و دگربودگی: خوانشی فلسفی از لاکان» اثر لورنزو کیزا، با پیشگفتار اسلاوی ژیژک، تلاشی عمیق و روشنگر برای بازخوانی هستی شناسانه مفهوم سوژه در اندیشه ژاک لاکان است.

این اثر، برخلاف بسیاری از تفاسیر رایج که لاکان را صرفاً در قامت یک روانکاو می بینند، او را متفکری فلسفی و هستی شناس معرفی می کند. لورنزو کیزا در این کتاب به شکل منحصر به فردی نظریه سوژگانیت را از دل دستگاه پیچیده مفهومی لاکان استخراج کرده و نشان می دهد که چگونه سوژه همواره در تنش و تعامل دیالکتیکی با مفهوم دیگری شکل می گیرد. درکی جامع از ساحت های سه گانه امر خیالی، امر نمادین و امر واقعی، کلید فهم این شکل گیری است. این مقاله می کوشد تا پیچیده ترین مفاهیم لاکانی در این کتاب را به گونه ای شیوا و قابل فهم برای خواننده تبیین و تحلیل کند و شما را با هسته اصلی استدلال های کیزا آشنا سازد.

چرا لورنزو کیزا؟ رویکردی نو به ژاک لاکان

لورنزو کیزا در کتاب «سوژگانیت و دگربودگی»، رویکردی بی سابقه و جسورانه را در مطالعه آثار ژاک لاکان در پیش گرفته است. اغلب پژوهشگران و خوانندگان لاکان، او را در وهله اول روانکاوی می شناسند که به تبیین و درمان روان رنجوری ها و روان پریشی ها می پردازد. اما کیزا از این چارچوب رایج فراتر رفته و لاکان را نه یک روانکاو بالینی، بلکه متفکری هستی شناس، زبان شناس و فیلسوف قاره ای قلمداد می کند. هدف اصلی او در این کتاب، استخراج و تحلیل نظریه سوژگانیت (Subjectivity) از بطن آثار لاکان است؛ سوژگانیتی که نه یک ذات از پیش موجود، بلکه فرآیندی پیچیده و در حال تکوین است که همواره در ارتباط تنگاتنگ با مفهوم «دیگری» شکل می گیرد.

اهمیت «پیشگفتار» اسلاوی ژیژک بر این کتاب، در همین راستا برجسته تر می شود. ژیژک، که خود یکی از برجسته ترین مفسران لاکان در دوران معاصر است، رویکرد کیزا را نه تنها تأیید، بلکه تقویت می کند. او معتقد است که کیزا توانسته است ابعاد فلسفی و بنیادین اندیشه لاکان را به نحوی بی همتا آشکار کند که برای فلسفه معاصر و هستی شناسی ضروری است. این پیشگفتار به خواننده اطمینان می دهد که با اثری مواجه است که توانسته است از تله های رایج در خوانش لاکان (مانند تقلیل او به روانکاوی صرف یا برداشت های سطحی از مفاهیمش) بگریزد و به عمق تفکر او نفوذ کند.

لکان به دلیل پیچیدگی و دشواری اصطلاحات و سبک نگارشی اش، همواره چالش برانگیز بوده است. او مفاهیم موجود را با معانی جدیدی بارور می کرد و واژگان تازه ای را ابداع می نمود که فهم دستگاه نظری اش را برای خوانندگان ناآشنا دشوار می ساخت. کیزا با درک این دشواری، در تلاش است تا این اصطلاحات و مدل های نظری را به گونه ای قاعده مند و قابل فهم تحلیل کند. این رویکرد، بیشتر به شیوه مطالعه فلسفه شبیه است تا صرفاً روانکاوی، و همین امر دلیل اصلی جذب دانشجویان فلسفه و علوم انسانی به اندیشه های لاکان در دپارتمان های غیرروانکاوی دانشگاه ها را روشن می سازد. «سوژگانیت و دگربودگی» با هدف اصلاح این وضعیت و ارائه یک خوانش فلسفی و منسجم، برای مخاطبان گوناگون، نگاشته شده است.

ریشه یابی سوژه در ساحت های سه گانه لاکانی: تحلیل فصول کلیدی کتاب

کتاب «سوژگانیت و دگربودگی»، با تمرکز بر ساحت های سه گانه امر خیالی (Imaginary)، امر نمادین (Symbolic) و امر واقعی (Real)، مسیر تکوین سوژه را در اندیشه لاکان به دقت دنبال می کند. لورنزو کیزا با تحلیل عمیق این ساحت ها، مراحل شکل گیری، تثبیت، شکاف و گسست را در سوژه انسانی شرح می دهد و نشان می دهد که چگونه هر ساحت، نقشی محوری در تعریف سوژگانیت ایفا می کند.

امر خیالی (Imaginary): طلوع سوژه در تصویر دیگری کوچک

نقطه آغازین شکل گیری سوژه در اندیشه لاکان، «مرحله آینه ای» است که در ساحت امر خیالی قرار می گیرد. این مرحله که بین شش تا هجده ماهگی نوزاد رخ می دهد، بر اساس مشاهده نوزادانی شکل می گیرد که خود را در آینه یا در تصویر دیگران می شناسند. نوزاد با دیدن تصویر یکپارچه خود در آینه (یا در بدن کودک دیگر همسن خود)، نوعی «شادمانی» را تجربه می کند. این تصویر یکپارچه، در تضاد با تکه تکه بودن بدن نوزاد در واقعیت است و همین امر، خاستگاه «ایگو» (Ego) یا خود را شکل می دهد.

در این مرحله، سوژه خود را در «دگربودگی» تصویر آینه ای می شناسد. این همانندسازی با تصویر، منجر به شکل گیری اولیه ایگو می شود که لاکان آن را «دیگری کوچک» (petit a) می نامد. این دیگری کوچک، در واقع تصویر آرمانی ای است که سوژه از خود می سازد و خود را با آن همانند می کند. اما نکته کلیدی در اینجا مفهوم «سوءشناخت» (méconnaissance) است. این سوءشناخت، فرآیندی دوگانه است: اولاً، ایگو در جایگاه دیگری قرار می گیرد و فرد خود را با تصویری بیرونی همانند می کند که بیگانه کننده است؛ ثانیاً، این همانندسازی یک برداشت گمراه کننده از وحدت و تمامیت به سوژه می دهد، در حالی که این وحدت در واقعیت وجود ندارد. ایگو حتی این بیگانگی را تشخیص نمی دهد و خود را به صورت بیگانه شده شناسایی نمی کند.

به بیان لاکان، این ایگو است که باعث می شود این نکته را به عنوان حقیقت بپذیریم که «من خودم هستم و دیگری، دیگری است». او با این استدلال، به ادعای دکارتی درباره خودآگاهی ضربه می زند و استدلال می کند که باور فرد به پادشاه بودن، وقتی پادشاه نیست، بیشتر از این دیوانگی نیست که فرد فکر کند خودش است.

کیزا با ارجاع به لاکان، دیدگاه دکارتی درباره خودآگاهی مطلق را نقد می کند و نشان می دهد که حتی تصور ما از «خود» و «دیگری» ریشه ای در سوءشناخت دارد. لاکان معتقد بود که «نرمال بودن» همواره با درجاتی از روان رنجوری و حتی روان پریشی همراه است و سوژه ها به طور بالقوه روان پریش هستند و تنها از طریق یک «بخیه نمادین» می توانند این موقعیت را مدیریت کنند. این تحلیل، عمق رابطه بین جنون و خاستگاه ایگو را در اندیشه لاکان آشکار می کند.

امر نمادین (Symbolic): نظم زبان و قانون پدر

پس از ساحت خیالی، سوژه وارد ساحت امر نمادین می شود که توسط زبان و قانون کنترل می شود. این ساحت، کلیدی ترین بخش در ساختاردهی ناخودآگاه و ورود سوژه به نظم اجتماعی است. جمله معروف لاکان، «ضمیر ناآگاه ساختاری چون زبان دارد»، محوریت این بخش را تشکیل می دهد. لورنزو کیزا با تحلیل این جمله، به خواننده نشان می دهد که ناخودآگاه، نه انباری از تصاویر و امیال غریزی، بلکه محصولی زبانی و ساختاری است که از طریق آن میل و فانتزی سوژه سازماندهی می شود.

در امر نمادین، با ورود «دیگری بزرگ» (Grand Autre) مواجه می شویم. دیگری بزرگ، نمادی از ساختار زبان، قانون، فرهنگ، و نظم اجتماعی است که فرد در آن متولد می شود. این دیگری بزرگ، مجموعه ای از نشانه ها، قواعد و معناهاست که سوژه را در خود جای می دهد و به او هویت و جایگاه می بخشد. «قانون پدر» که از طریق «استعاره پدری» عمل می کند، نقش محوری در این گذار دارد. عقده ادیپ، نه یک واقعه صرفاً روانی، بلکه فرآیندی نمادین است که کودک را از رابطه دوگانه و خیالی با مادر جدا کرده و او را وارد دنیای قانون و زبان می کند.

استعاره پدری به این معناست که نام پدر و قانون او، میل کودک به مادر را سرکوب کرده و به جای آن، میل او را به سمت سایر اشیا (در چارچوب قوانین اجتماعی) هدایت می کند. این فرآیند، نه تنها به سرکوب میل نامشروع می انجامد، بلکه «میل» را در یک ساختار نمادین تثبیت می کند و به آن جهت می دهد. از طریق امر نمادین است که سوژه جایگاه خود را در خانواده، جامعه و فرهنگ می یابد و به عنوان یک موجود زبانی، قادر به بیان و ساختاردهی تجربیات خود می شود. کیزا به دقت این فرآیند پیچیده را شرح می دهد و چگونگی تحول سوژه از ساحت خیالی به نمادین را تبیین می کند.

امر واقعی (Real): فقدان بنیادین و ژوئیسانس دردناک

امر واقعی، سومین و در عین حال دشوارترین ساحت در اندیشه لاکان است که لورنزو کیزا آن را با دقت و عمق خاصی تحلیل می کند. امر واقعی، برخلاف امر خیالی که با تصاویر و همانندسازی ها سروکار دارد و امر نمادین که با زبان و قانون نظم می یابد، ساحتی از گسست، شکاف و فقدان ساختاری است که در سوژه وجود دارد. این ساحت، آنچه را که نمی تواند نمادین شود یا به تصویر کشیده شود، در بر می گیرد؛ آن چیزی که از دسترس زبان و ادراک ما خارج است.

یکی از مهمترین ایده های کیزا در این بخش، نشان دادن غیاب و ناتمامی «دیگری بزرگ» است. در ابتدا، دیگری بزرگ به عنوان مرجع مطلق قانون و معنا معرفی شد، اما در ساحت امر واقعی، مشخص می شود که خود دیگری بزرگ نیز دارای شکاف و ناتمامی است. هیچ مرجع نهایی و تمام و کمالی وجود ندارد که بتواند تمام شکاف های وجودی سوژه را پر کند. این فقدان بنیادین، سوژه را به سمت تلاش برای پر کردن آن سوق می دهد.

اینجاست که مفهوم «فانتزی» وارد می شود. فانتزی، در روانکاوی لاکان، نه یک توهم ساده، بلکه ساختاری است که سوژه برای مقابله با فقدان و شکاف امر واقعی ایجاد می کند. سوژه در دل فانتزی تلاش می کند این شکاف را بپوشاند یا نادیده بگیرد؛ اما این پوشش همواره موقتی و ناتمام باقی می ماند و به طور کامل موفق نمی شود فقدان را از بین ببرد. فانتزی، به سوژه کمک می کند تا دنیای خود را سازماندهی کند و با این فقدان بنیادین مواجه شود، یا حداقل آن را تاب آورد.

مفهوم «ژوئیسانس» (jouissance) نیز در این ساحت مطرح می شود. ژوئیسانس به معنای لذتی است که فراتر از «اصل لذت» فرویدی عمل می کند؛ لذتی که نه تنها به ارضای میل نمی انجامد، بلکه غالباً با رنج همراه است. این لذت، رنج آور و دست نیافتنی است و مستقیماً به میل سیری ناپذیر سوژه و فقدان بنیادین در امر واقعی گره خورده است. ژوئیسانس آن چیزی است که سوژه را به سمت تکرار و فراتر رفتن از لذت معمولی سوق می دهد، اما هرگز به رضایت کامل منجر نمی شود، چرا که خود این تلاش برای پر کردن فقدان، بخشی از رنج است. کیزا به روشنی نشان می دهد که چگونه فانتزی و ژوئیسانس، مکانیسم های کلیدی ای هستند که سوژه با آن ها با امر واقعی مواجه می شود.

ستایش و نقد: چرا این کتاب مهم است؟

کتاب «سوژگانیت و دگربودگی» از زمان انتشار خود، تحسین گسترده ای را در میان فلاسفه و روانکاوان لاکانی برانگیخته است. این نکوداشت ها نه تنها بر تسلط عمیق لورنزو کیزا بر تمامی آثار لاکان تأکید دارند، بلکه توانایی او در ارائه شرحی یکپارچه و عمیق از مفاهیم محوری لاکانی را نیز ستایش می کنند. این کتاب با تغییر جهت گیری خوانش لاکان از امر خیالی به نمادین و سپس به امر واقعی، تحلیلی بی همتا از ابعاد فلسفی و بنیادین اندیشه او ارائه می دهد.

فیلسوفان برجسته ای چون جوآن کاپجک (Joan Copjec) معتقدند که کیزا لاکان را از نو به ما معرفی می کند، درست همان طور که لاکان، فروید را به ما شناساند. کاپجک اشاره می کند که این کتاب با کنار گذاشتن خوانش های نادرست و سطحی، اساسی ترین و بدیع ترین بخش های اندیشه لاکان را آشکار می کند و به طور قاطعانه نشان می دهد که چرا تعامل با آن برای فلسفه معاصر ضروری است. او این اثر را یک خوانش پویا و بی همتا از لاکان می داند که رابطه انتقادی میان ذهنیت و دیگری را روشن می سازد.

پیتر هالوارد (Peter Hallward)، استاد فلسفه دانشگاه میدلسکس، به تسلط «غبطه برانگیز» کیزا بر کل آثار لاکان اشاره کرده و آن را شرحی استثنایی و کاملاً یکپارچه از مفاهیم اصلی دستگاه فکری لاکان می داند که به دقت بر پایه ساحت های سه گانه سازماندهی شده است. به باور هالوارد، ابعاد فلسفی و حتی ضدفلسفه ای لاکان، به ندرت با چنین اطمینان و متانتی ارائه شده است.

دنی نوبوس (Dany Nobus)، استاد روانشناسی و روانکاوی، جایگاه کیزا را به عنوان رهبر «لاکانی های جوان» تحکیم می کند؛ کسانی که لاکان را در وهله اول متنی برای خواندن و تفسیر می دانند. او اظهار می کند که آثار لاکان تاکنون تا این حد باحوصله و بادقت خوانده نشده بود و اگر این اثر در زمان حیات لاکان نوشته می شد، لاکان آن را به عنوان نمونه ای درخشان از خوانش انتقادی آثارش توصیه می کرد.

راسل گریگ (Russell Grigg)، دانشیار فلسفه و روانکاوی، این کتاب را هم یک مقدمه عالی و هم پژوهشی نافذ از ایده های اصلی لاکان می داند؛ از کشف اولیه لاکان درباره ساختار ناخودآگاه مانند یک زبان، تا تحلیل دقیق مفهوم ژوئیسانس. او معتقد است که هم تازه واردان و هم کسانی که پیش از این با لاکان آشنایی دارند، از تعامل فلسفی کیزا با تفکر لاکانی لذت خواهند برد.

نقاط قوت اصلی این کتاب در توانایی کیزا برای رمزگشایی از اصطلاحات دشوار لاکان و قرار دادن آن ها در یک چارچوب فلسفی منسجم نهفته است. او نه تنها مفاهیم را توضیح می دهد، بلکه ارتباط ضروری لاکان با فلسفه معاصر و چالش های هستی شناختی را نیز به وضوح نشان می دهد. این کتاب جایگاه خود را به عنوان یکی از مهمترین آثار در مطالعات لاکانی تثبیت کرده و نقش بسزایی در عمق بخشیدن به فهم اندیشه های این متفکر بزرگ ایفا می کند.

کتاب برای چه کسانی است؟ راهنمای مخاطبان

کتاب «سوژگانیت و دگربودگی: خوانشی فلسفی از لاکان»، اثری است که عمدتاً برای مخاطبان جدی و متخصص در حوزه های خاص فکری نگاشته شده است. این کتاب به دلیل رویکرد عمیق و تحلیلی خود، به گروهی از خوانندگان خاص توصیه می شود که به دنبال درک پیچیدگی های اندیشه لاکان و ارتباط آن با مسائل فلسفی و اجتماعی معاصر هستند.

مخاطبان اصلی این کتاب عبارتند از:

• دانشجویان و پژوهشگران فلسفه: به ویژه کسانی که در زمینه فلسفه قاره ای، هستی شناسی، فلسفه ذهن و نظریه انتقادی فعالیت می کنند. رویکرد کیزا که لاکان را یک فیلسوف هستی شناس می بیند، برای این گروه از مخاطبان بسیار جذاب و روشنگر خواهد بود.
• دانشجویان و پژوهشگران روانکاوی (به ویژه لاکانی): این کتاب برای کسانی که می خواهند فراتر از جنبه های بالینی روانکاوی لاکانی بروند و ابعاد فلسفی و ساختاری نظریات او را درک کنند، یک منبع ضروری است.
• علاقه مندان جدی به اندیشه های ژاک لاکان و اسلاوی ژیژک: کسانی که پیش از این با مفاهیم پایه ای لاکان آشنایی دارند و به دنبال یک خوانش عمیق تر، منسجم تر و فلسفی تر از آثار او هستند، از این کتاب بهره خواهند برد. پیشگفتار ژیژک نیز برای طرفداران او جذابیت مضاعفی دارد.
• پژوهشگران علوم انسانی، مطالعات فرهنگی و جامعه شناسی: این کتاب دیدگاه های نوینی را در زمینه نظریه سوژه، شناخت و هویت، ساختارهای اجتماعی، و مطالعات جنسیت ارائه می دهد که می تواند برای این رشته ها بسیار کاربردی و الهام بخش باشد.

این کتاب به طور خاص به این پرسش کلیدی پاسخ می دهد که چرا لاکان با گذشت زمان همچنان یک مرجع زنده، چالش برانگیز و ضروری برای فلسفه معاصر، مطالعات جنسیت و روانکاوی باقی مانده است. این اثر به مخاطب کمک می کند تا نگاهی تازه به مفاهیم «نرمال» و «ناهنجار» در روانکاوی لاکانی داشته باشد و درک کند که چگونه لاکان با پیش فرض وجود یک «سوژه نرمال» مخالف بود و معتقد بود که نرمال بودن همواره با درجاتی از روان رنجوری و حتی روان پریشی همراه است.

اگر به دنبال یک تحلیل جامع و عمیق از چگونگی شکل گیری سوژه در دستگاه نظری لاکان هستید و می خواهید مرزهای میان نرمال بودن و ناهنجاری را در روانکاوی لاکانی از دیدگاه فلسفی واکاوی کنید، این کتاب یک منبع بی بدیل است. مطالعه آن به فهم چالش های کنونی فلسفه و روانکاوی کمک شایانی می کند و به شما اجازه می دهد تا با پیچیدگی های سوژه، دیگری و ساختارهای نمادین در روان شناسی و جامعه شناسی به شیوه ای عمیق تر آشنا شوید.

نتیجه گیری: سوژگانیت و دگربودگی، پلی به سوی فهم عمیق لاکان

کتاب «سوژگانیت و دگربودگی: خوانشی فلسفی از لاکان» اثر لورنزو کیزا، با پیشگفتار ارزشمند اسلاوی ژیژک، بی شک یکی از برجسته ترین و روشنگرترین آثار در زمینه مطالعات لاکانی معاصر است. این کتاب با رویکردی جسورانه و متمایز، لاکان را نه صرفاً یک روانکاو، بلکه متفکری عمیق در حوزه هستی شناسی و فلسفه قاره ای معرفی می کند و نظریه سوژگانیت او را از بطن ساحت های سه گانه امر خیالی، امر نمادین و امر واقعی به شکلی یکپارچه و تحلیلی استخراج و تبیین می کند.

کیزا به دقت مراحل شکل گیری سوژه از مرحله آینه ای در امر خیالی، ورود آن به نظم زبان و قانون پدر در امر نمادین، و مواجهه با فقدان بنیادین و ژوئیسانس رنج آور در امر واقعی را واکاوی می کند. او با رمزگشایی از مفاهیم دشوار لاکانی مانند سوءشناخت، دیگری کوچک، دیگری بزرگ، استعاره پدری و فانتزی، نه تنها فهم آن ها را برای خواننده تسهیل می کند، بلکه ارتباط حیاتی آن ها را با ساختارهای روانی، اجتماعی و فلسفی ما نشان می دهد.

این کتاب از طریق تحلیل های دقیق و استدلال های محکم خود، جایگاه لاکان را در فلسفه معاصر تحکیم می بخشد و نشان می دهد که چگونه اندیشه های او همچنان برای درک مفهوم سوژه، دگربودگی، و مرزهای میان هنجار و ناهنجار در روانکاوی و مطالعات انسانی ضروری و چالش برانگیز باقی مانده اند. ستایش های فلاسفه و منتقدان برجسته از این اثر، گواهی بر عمق، اصالت و اهمیت آن در میان پژوهش های لاکانی است.

«سوژگانیت و دگربودگی» نه تنها یک خلاصه، بلکه یک راهنمای تحلیلی و عمیق است که پیچیدگی های سوژه و دیگری را در اندیشه لاکان روشن می سازد. برای هر دانشجوی فلسفه، روانکاوی، یا علوم انسانی که به دنبال درک فلسفی و عمیق از روانکاوی لاکانی است، این کتاب یک منبع ضروری و بی بدیل خواهد بود. مطالعه این اثر، گامی مهم در جهت تعمق بیشتر در این مفاهیم بنیادین و ارتباط آن ها با زندگی روزمره و مسائل معاصر محسوب می شود و دریچه ای نو به سوی فهم ابعاد پنهان ذهن و هستی می گشاید.