فرق مذکور و مزبور

در زبان فارسی، واژگان مذکور و مزبور از جمله کلماتی هستند که برای ارجاع به مطلبی که پیشتر به آن اشاره شده، به کار می روند. تفاوت اصلی این دو واژه در منبع و ماهیت ارجاع است؛ مذکور به چیزی که «یاد شده» یا «گفته شده» اشاره دارد، در حالی که مزبور عمدتاً به معنای «نوشته شده» یا «ثبت شده» به کار می رود. دقت در انتخاب صحیح این دو واژه، نه تنها به وضوح و اعتبار متن می افزاید، بلکه نشان دهنده تسلط نویسنده بر ظرافت های زبان فارسی است و از ابهام و سوءتفاهم جلوگیری می کند.

زبان فارسی، با قدمتی دیرینه و گستردگی شگرف، مملو از واژگانی است که در بادی امر ممکن است مترادف یا مشابه به نظر رسند، اما در پس پرده، ظرایف معنایی عمیقی نهفته دارند که درک و به کارگیری صحیح آن ها، کلید نگارش و گفتاری شیوا، دقیق و تأثیرگذار است. در میان انبوه این واژگان، مذکور و مزبور دو نمونه برجسته اند که اگرچه هر دو برای ارجاع به پیشینه ای از اطلاعات به کار می روند، اما تفاوت های ریشه ای و کاربردی چشمگیری دارند. این تفاوت ها، به ویژه در متون تخصصی، حقوقی، اداری و علمی، از اهمیت بالایی برخوردار است و عدم توجه به آن ها می تواند منجر به عدم وضوح، برداشت های نادرست و حتی تغییر معنای مقصود شود. این مقاله به منظور فراهم آوردن یک راهنمای جامع و کاربردی، به بررسی دقیق ریشه شناسی، معانی، کاربردها و تفاوت های کلیدی مذکور و مزبور می پردازد تا نویسندگان، ویراستاران، دانشجویان و تمامی علاقه مندان به زبان فارسی بتوانند با آگاهی کامل، مناسب ترین واژه را در جایگاه صحیح خود به کار ببرند.

واژه «مزبور»: ریشه شناسی، معنی و کاربردها

واژه مزبور، با وجود شباهت ظاهری به مذکور، دارای ریشه ای متفاوت و حوزه ی معنایی مشخصی است که آن را از همتای خود متمایز می کند. درک این تمایز برای استفاده دقیق و صحیح از آن در نوشتار و گفتار ضروری است.

ریشه شناسی و معنی لغوی مزبور

مزبور واژه ای عربی است که از ریشه «زبر» گرفته شده است. این ریشه در زبان عربی به معنای «نوشتن»، «ثبت کردن»، «قید کردن» یا «حکاکی کردن» بر روی چیزی است. از این رو، مزبور به عنوان اسم مفعول این ریشه، به معنای «نوشته شده»، «ثبت شده» یا «قید شده» است. این معنی، تأکید ویژه ای بر ماهیت مکتوب یا مستند بودن اطلاعاتی دارد که به آن ارجاع داده می شود. به عبارت دیگر، وقتی از مزبور استفاده می کنیم، تلویحاً اشاره داریم که موضوع مورد نظر ما، پیش تر در جایی *به صورت کتبی* آورده شده، *با جزئیات دقیق* شرح داده شده یا *ثبت گردیده است*.

کاربردهای رایج واژه مزبور

کاربرد اصلی مزبور در مواردی است که نویسنده قصد دارد به یک مورد، شخص، بند، ماده یا موضوع خاص و معین اشاره کند که در نزدیکی متن، غالباً در همان پاراگراف یا پاراگراف های بلافاصله قبل، به صورت مکتوب و با جزئیات کافی ذکر شده است. این واژه حس تأکید بر «قید و ثبت شدن» یا «نوشته شدن» اطلاعات را به خواننده منتقل می کند. از این رو، مزبور بیشتر در متون رسمی، حقوقی، اداری، فنی و علمی که نیاز به ارجاع دقیق و غیرقابل تفسیر به مستندات کتبی دارند، مورد استفاده قرار می گیرد. این ارجاع دقیق به خصوص در متون قانونی که هر کلمه دارای بار حقوقی است، اهمیت فراوانی پیدا می کند.

مثال های کاربردی مزبور در متون مختلف

برای روشن تر شدن مفهوم و کاربرد مزبور، به چند مثال توجه کنید:

• براساس بند مزبور از قرارداد، طرفین موظف به اجرای تعهدات خود در مهلت مقرر هستند. (اشاره به بند خاص و مکتوب در قرارداد)
• شخص مزبور که نام او در صورتجلسه ثبت شده، به این موضوع اعتراض کرده است. (اشاره به فردی که نامش به صورت کتبی در سندی ثبت شده)
• در نامه مزبور، به زمان دقیق و مکان برگزاری جلسه آتی اشاره شده بود. (اشاره به نامه ای که جزئیات را به صورت کتبی بیان کرده است)
• طبق محاسبات مزبور در فصل دوم، نرخ بازگشت سرمایه پروژه قابل قبول است. (اشاره به محاسبات دقیقی که به صورت مکتوب ارائه شده اند)

نکات ویراستاری برای واژه مزبور

هنگام استفاده از مزبور، همواره به این نکته توجه داشته باشید که این واژه برای ارجاع دقیق و مستقیم به یک مرجع نزدیک و مشخص (اغلب مکتوب) به کار می رود. از به کار بردن آن برای ارجاعات کلی یا مبهم خودداری کنید. همچنین، استفاده مکرر از مزبور در یک پاراگراف می تواند متن را خسته کننده کند؛ در این صورت، می توانید از جایگزین هایی مانند «نوشته شده»، «مندرج»، «ثبت شده»، یا «مورد اشاره در بالا» استفاده کنید تا هم روانی متن حفظ شود و هم از تکرار بیش از حد پرهیز شود.

واژه «مذکور»: ریشه شناسی، معنی و کاربردها

واژه مذکور، یکی دیگر از ارجاع دهنده های پرکاربرد در زبان فارسی است که برخلاف مزبور، دامنه کاربرد وسیع تری دارد و به ارجاعاتی با ماهیت متفاوت اشاره می کند.

ریشه شناسی و معنی لغوی مذکور

مذکور نیز واژه ای عربی است که از ریشه «ذکر» اشتقاق یافته است. ریشه «ذکر» در زبان عربی به معانی «یاد کردن»، «گفتن»، «برشمردن»، «به خاطر آوردن» و «اشاره کردن» به کار می رود. بنابراین، مذکور به عنوان اسم مفعول این ریشه، به معنای «یاد شده»، «گفته شده»، «برشمرده شده» یا «اشاره شده» است. این واژه، به چیزی اشاره دارد که پیش تر *به هر شکلی*، چه گفتاری و چه نوشتاری، و چه با جزئیات کامل و چه به صورت کلی، به آن اشاره یا یادآوری شده است. تفاوت عمده آن با مزبور در همین عدم محدودیت به شکل مکتوب و جزئیات دقیق است؛ مذکور می تواند به یک بحث شفاهی، یک اشاره کلی در گذشته یا حتی موضوعی که قبلاً تنها به طور گذرا مطرح شده، ارجاع دهد.

کاربردهای رایج واژه مذکور

مذکور می تواند برای اشاره به یک یا چند مورد، شخص یا موضوع به صورت کلی تر به کار رود که در بخش های قبلی متن، صفحات دورتر از متن فعلی، یا حتی در یک گفتگوی شفاهی به آن اشاره شده باشد. این واژه حس تأکید بر «یادآوری شدن» یا «اشاره شدن» را منتقل می کند و انعطاف پذیری بیشتری نسبت به مزبور دارد. از آنجا که مذکور محدود به متن مکتوب نیست و می تواند به اشارات شفاهی نیز ارجاع دهد، در طیف وسیع تری از متون، از جمله متون علمی، ادبی، خبری، اداری و حتی در گفتار روزمره استفاده می شود.

مثال های کاربردی مذکور در متون مختلف

برای درک بهتر کاربرد مذکور، به مثال های زیر توجه کنید:

• مباحث مذکور در جلسات پیشین، بار دیگر در این نشست مورد بررسی قرار گرفت. (اشاره به مباحثی که ممکن است شفاهی یا مکتوب و در جلسات گذشته مطرح شده باشند)
• همانطور که مذکور شد، تغییرات آب و هوایی تاثیرات گسترده ای بر اکوسیستم ها دارد. (ارجاع به مطلبی که قبلاً گفته یا نوشته شده، بدون تأکید بر جزئیات مکتوب)
• لیست اسامی مذکور در صفحه قبل، شامل افراد واجد شرایط دریافت جوایز است. (اشاره به لیستی که قبلاً (مکتوب) آمده، اما نیازی به تأکید بر ثبت دقیق ندارد)
• در سخنرانی مذکور، رئیس جمهور به اهمیت همبستگی ملی اشاره کرد. (اشاره به سخنرانی ای که جنبه گفتاری دارد و اطلاعات آن یادآوری شده است)

نکات ویراستاری برای واژه مذکور

مذکور واژه ای است که برای ارجاع به یک مرجع کلی تر یا دورتر در متن، و حتی ارجاع به مطالب شفاهی مناسب است. انعطاف پذیری آن باعث می شود در بسیاری از موقعیت ها قابل استفاده باشد، اما نباید به دلیل این انعطاف، از دقت معنایی آن غافل شد. از استفاده بی مورد از آن در جایی که مزبور (با تاکید بر مکتوب بودن و دقت) مناسب تر است، پرهیز کنید. برای جلوگیری از تکرار، می توان از جایگزین هایی مانند «یاد شده»، «گفته شده»، «مورد اشاره»، «پیش گفته» یا «آنچه ذکر شد» استفاده کرد.

تفاوت های کلیدی و مقایسه جامع «مذکور» و «مزبور»

درک عمیق تفاوت های مذکور و مزبور، از نکات کلیدی در نگارش صحیح و دقیق فارسی است. این دو واژه با وجود شباهت در کاربرد ارجاعی، دارای تفاوت های بنیادین در ریشه، معنی و گستره کاربرد هستند.

تفاوت در ریشه و معنای بنیادین

• مزبور: ریشه در «زبر» عربی دارد که به معنای «نوشتن»، «ثبت کردن» و «قید کردن» است. بنابراین، معنای اصلی آن «نوشته شده» یا «ثبت شده» است. تأکید این واژه بر ماهیت مکتوب و مستند بودن اطلاعاتی است که به آن ارجاع داده می شود.
• مذکور: ریشه در «ذکر» عربی دارد که به معنای «یاد کردن»، «گفتن» و «اشاره کردن» است. از این رو، معنای اصلی آن «یاد شده»، «گفته شده» یا «اشاره شده» است. تأکید این واژه بر یادآوری و اشاره کلی به یک موضوع، بدون الزام به مکتوب بودن آن است.

تفاوت در حوزه ارجاع و میزان دقت

این تفاوت ریشه ای، منجر به تفاوت در حوزه ارجاع و میزان دقت این دو واژه می شود:

• مزبور: به مرجعی مشخص، معین، نزدیک (اغلب در همان پاراگراف یا بلافاصله قبل) و عمدتاً مکتوب و ثبت شده اشاره می کند. کاربرد آن دقیق تر و خاص تر است و به مواردی با جزئیات دقیق و مستند مربوط می شود.
• مذکور: به مرجعی کلی تر، عام تر و می تواند دورتر (در بخش های قبلی متن، فصول گذشته یا حتی در گفتگوی شفاهی) اشاره کند. گستره ارجاع آن شامل هر نوع اشاره ای، چه گفتاری و چه نوشتاری، می شود و الزاماً بر جزئیات مکتوب تأکید ندارد.

تفاوت در بافت و لحن

انتخاب بین این دو واژه اغلب به بافت متن و لحن مورد نظر نویسنده نیز بستگی دارد:

• مزبور: غالباً در متون رسمی، حقوقی، اداری و فنی که نیاز به ارجاع دقیق و بی ابهام به مستندات مکتوب، مواد قانونی، بندهای قرارداد و ارقام مشخص است، به کار می رود. لحنی کاملاً رسمی و دقیق دارد.
• مذکور: در طیف وسیع تری از متون، از جمله متون علمی، ادبی، خبری، تحلیلی و حتی گفتار، برای اشاره به هر چیزی که قبلاً به آن اشاره شده، استفاده می شود. لحن آن می تواند کمی عمومی تر باشد، هرچند در متون تخصصی نیز کاربرد دارد.

جدول مقایسه جامع

جدول زیر به طور خلاصه تفاوت های کلیدی مذکور و مزبور را نشان می دهد:

ویژگی	مذکور	مزبور
ریشه لغوی	ذکر (یاد کردن، گفتن)	زبر (نوشتن، قید کردن)
معنی تحت اللفظی	یاد شده، گفته شده، اشاره شده	نوشته شده، ثبت شده، قید شده
میزان دقت ارجاع	کلی تر، عام تر	دقیق تر، خاص تر
فاصله مرجع	می تواند دورتر یا نزدیک باشد	معمولاً نزدیک تر است
نوع اشاره	گفتاری یا نوشتاری (یادآوری)	عمدتاً نوشتاری (ثبت و قید)
کاربرد رایج	متون عمومی، علمی، ادبی، گفتار	متون رسمی، حقوقی، اداری، فنی

مثال های مقایسه ای برای درک بهتر تفاوت ها

برای ملموس تر شدن این تفاوت ها، به مثال های ترکیبی زیر توجه کنید که در هر کدام، هر دو واژه به کار رفته و تفاوت های ظریف آن ها نمایان می شود:

در گزارش مذکور (که به آن اشاره شد)، آمار مربوط به فاجعه مزبور (که با جزئیات و ارقام دقیق ثبت شده بود) ذکر شده است.

در این مثال، «گزارش مذکور» به یادآوری کلی یک گزارش اشاره دارد، در حالی که «فاجعه مزبور» به جنبه های مکتوب و ثبت شده آن فاجعه در گزارش تأکید می کند.

طبق دستورالعمل های مزبور (که در سند به دقت نوشته شده اند)، تمامی کارکنان باید از تجهیزات ایمنی مذکور (که پیشتر به آن ها اشاره شد) استفاده کنند.

در این جمله، «دستورالعمل های مزبور» تأکید بر ثبت دقیق و کتبی بودن دستورالعمل ها دارد، در حالی که «تجهیزات ایمنی مذکور» اشاره ای کلی تر به تجهیزاتی است که ممکن است در جلسه ای یا در بخش دیگری از متن به آن ها اشاره شده باشد.

یکی دیگر از نمونه های کاربرد این دو واژه را می توان در متون حقوقی مشاهده کرد. هنگامی که یک وکیل به «ماده مزبور» اشاره می کند، دقیقاً به ماده ای خاص در یک قانون یا قرارداد که در همان نزدیکی متن ذکر شده و قابل ارجاع مکتوب است، نظر دارد. اما اگر از «موضوع مذکور» سخن بگوید، ممکن است به بحثی کلی تر که در دادگاه مطرح شده یا در صفحات قبلی لایحه به آن پرداخته شده، اشاره کند، بدون اینکه لزوماً بر بند یا شماره خاصی از آن تأکید داشته باشد.

انتخاب درست این دو واژه نشان از دقت و وسواس نویسنده در انتخاب کلمات دارد و به وضوح و اعتبار متن کمک شایانی می کند. در متون دانشگاهی و پژوهشی نیز، این تمایز بسیار حیاتی است. برای مثال، یک پژوهشگر ممکن است به «نظریه مذکور» (نظریه ای که به طور کلی در ادبیات پژوهشی به آن اشاره شده است) ارجاع دهد، اما اگر بخواهد به بخش خاصی از یک مقاله یا کتاب اشاره کند، ترجیح می دهد از عبارت «نتایج مزبور در جدول صفحه ۳۰» استفاده کند، زیرا این ارجاع دقیقاً به یک بخش مکتوب و ثبت شده در یک منبع خاص اشاره دارد.

نکات تکمیلی و ملاحظات ویراستاری

علاوه بر درک تفاوت های اساسی مذکور و مزبور، رعایت نکاتی در ویراستاری و انتخاب جایگزین های مناسب می تواند به بهبود کیفیت متن و افزایش خوانایی کمک کند.

جایگزین های مناسب

برای پرهیز از تکرار بیش از حد مذکور و مزبور، که می تواند به خستگی خواننده و یکنواختی متن منجر شود، می توان از جایگزین های متعددی استفاده کرد که ضمن حفظ معنا، به روانی نوشتار نیز کمک می کنند. برخی از این جایگزین ها عبارتند از:

• برای مذکور: «یاد شده»، «گفته شده»، «اشاره شده»، «مورد اشاره»، «فوق الذکر»، «پیش گفته»، «آنچه گفته شد»، «پیشتر آمد».
• برای مزبور: «نوشته شده»، «ثبت شده»، «قید شده»، «مندرج»، «حک شده»، «مذکور در سند»، «آنچه مکتوب گردید».

انتخاب جایگزین مناسب به بافت جمله و هدف نویسنده از ارجاع بستگی دارد. هدف این است که هم دقت معنایی حفظ شود و هم از زیبایی و تنوع کلام کاسته نشود.

پرهیز از اشتباهات رایج

یکی از اشتباهات رایج، استفاده از مذکور و مزبور به جای یکدیگر، بدون توجه به ظرافت های معنایی و تفاوت های ریشه ای آن ها است. این خطا می تواند منجر به ابهام در متن و حتی تغییر معنای مقصود شود. برای مثال، اگر در یک متن حقوقی به جای «بند مزبور» از «بند مذکور» استفاده شود، ممکن است تأکید بر مکتوب بودن و جنبه سندی آن بند از بین برود یا حداقل کمرنگ شود. همواره قبل از استفاده از این واژگان، به ماهیت ارجاع (مکتوب و دقیق یا کلی و یادآوری) توجه کنید.

واژه «مذبور»: تبیین یک ابهام

در ادبیات و منابع قدیمی تر زبان فارسی، ممکن است با واژه ای به نام «مذبور» نیز روبرو شوید که از ریشه «ذبر» می آید. ریشه «ذبر» در برخی منابع عربی و فارسی به معنای «نوشتن» یا «کتابت» نیز به کار رفته است. از این رو، «مذبور» نیز به معنای «نوشته شده» یا «قید شده» است و در واقع با «مزبور» مترادف به شمار می رود. با این حال، باید توجه داشت که در فارسی معاصر، کاربرد واژه «مذبور» بسیار اندک و تقریباً منسوخ شده است و نباید آن را با «مذکور» اشتباه گرفت یا با «مزبور» خلط کرد. تمرکز اصلی ما در کاربرد فعلی زبان فارسی، بر تمایز و استفاده صحیح از «مذکور» و «مزبور» است و واژه «مذبور» صرفاً جنبه تاریخی و ریشه شناختی دارد و در اغلب موارد، اشتباه املایی یا اشتباه در انتخاب واژه محسوب می شود اگر به جای «مزبور» به کار رود.

نتیجه گیری ویراستاری: همواره سعی کنید از مزبور برای ارجاعات کتبی، دقیق و نزدیک، و از مذکور برای ارجاعات کلی تر، یادآوری ها و اشارات شفاهی استفاده کنید. این تمایز نه تنها به دقت متن می افزاید، بلکه خوانایی و اعتبار آن را نیز دوچندان می کند.

نتیجه گیری

در این مقاله به تفصیل به بررسی دو واژه کلیدی مذکور و مزبور در زبان فارسی پرداختیم. دریافتیم که هرچند این دو کلمه در بادی امر ممکن است مشابه به نظر برسند و هر دو برای ارجاع به مطلبی که قبلاً به آن اشاره شده، به کار روند، اما تفاوت های ریشه ای و کاربردی مهمی دارند. مذکور از ریشه «ذکر» به معنای «یاد شده» یا «گفته شده» است و گستره ارجاع آن وسیع تر بوده، شامل اشارات شفاهی و کلی نیز می شود. در مقابل، مزبور از ریشه «زبر» به معنای «نوشته شده» یا «ثبت شده» است و عمدتاً به ارجاعات دقیق، مشخص و مکتوب اشاره دارد.

انتخاب صحیح میان مذکور و مزبور نه تنها به وضوح و دقت معنایی متن کمک می کند، بلکه اعتبار نوشتاری و تسلط نویسنده را بر ظرافت های زبان فارسی به نمایش می گذارد. این تمایز به ویژه در متون حقوقی، اداری، علمی و هر نوشته ای که نیازمند دقت واژگانی بالایی است، اهمیت حیاتی دارد. پرهیز از خلط این دو واژه و استفاده آگاهانه از آن ها، به ایجاد متونی منسجم، قابل فهم و عاری از ابهام منجر می شود.

با توجه به اهمیت این ظرایف، توصیه می شود که نویسندگان، ویراستاران و تمامی علاقه مندان به زبان فارسی، با تمرین و دقت نظر بیشتر در بافت متون، به انتخاب مناسب ترین واژه بپردازند. تسلط بر این نکات، گامی مهم در جهت اعتلای کیفیت نگارش فارسی و حفظ اصالت و دقت این زبان غنی است.