اهدای اسپرم از نظر شرعی

اهدای اسپرم، روشی درمانی برای ناباروری مردان، در ایران به دلیل پیچیدگی های شرعی و حقوقی، با ابهامات جدی مواجه است. در فقه شیعه، فتاوای متعددی در این خصوص وجود دارد که برخی مراجع آن را به طور کلی جایز نمی دانند و برخی دیگر با شرایطی خاص و رعایت موازین شرعی، از جمله انتساب نسب، مجاز شمرده اند. این تفاوت دیدگاه ها، در کنار خلأهای قانونی، ضرورت بررسی جامع ابعاد شرعی، حقوقی و اجتماعی این موضوع را بیش از پیش آشکار می سازد.

فرزندآوری و تشکیل خانواده، از دیرباز جایگاهی رفیع در فرهنگ و جامعه ایرانی داشته است. این آرزوی عمیق، گاه با چالش ناباروری، به ویژه در مردان، مواجه می شود که می تواند پیامدهای روانشناختی و اجتماعی گسترده ای برای زوجین به همراه داشته باشد. در پاسخ به این معضل، علم پزشکی روش های کمک باروری متعددی را توسعه داده است که یکی از آن ها «اهدای اسپرم» است. این روش درمانی، که در بسیاری از نقاط جهان به عنوان راهکاری برای زوج های با مشکل ناباروری شدید مردانه مطرح می شود، در ایران به دلیل بافت مذهبی و قوانین مبتنی بر فقه اسلامی، حساسیت ها و پیچیدگی های خاص خود را دارد. هدف از این مقاله، ارائه تحلیلی جامع و بی طرفانه از تمامی جوانب شرعی، قانونی، حقوقی و روانشناختی مربوط به اهدای اسپرم در بستر جامعه ایران است تا مخاطبان، اعم از زوجین نابارور، متخصصان و حقوقدانان، بتوانند تصمیمی آگاهانه و مسئولانه اتخاذ کنند.

اهدای اسپرم چیست و چه ضرورتی دارد؟

اهدای اسپرم (Donor Insemination) یکی از روش های کمک باروری است که در آن، اسپرم یک مرد اهداکننده (Donor) برای لقاح با تخمک زن مورد استفاده قرار می گیرد. این روش عمدتاً برای زوجینی به کار می رود که مرد خانواده به دلیل مشکلات پزشکی قادر به تولید اسپرم سالم یا کافی نیست و یا دارای بیماری های ژنتیکی است که احتمال انتقال آن ها به فرزند وجود دارد. تفاوت اصلی این روش با سایر روش های کمک باروری مانند IVF (لقاح آزمایشگاهی) یا IUI (تلقیح داخل رحمی) با استفاده از گامت های خود زوجین، در این است که یکی از اجزای ژنتیکی (اسپرم) از یک فرد ثالث تأمین می شود.

موارد پزشکی که اهدای اسپرم مطرح می شود

استفاده از اسپرم اهدایی معمولاً زمانی مطرح می شود که سایر روش های درمانی ناباروری مردانه با شکست مواجه شده اند یا از ابتدا غیرقابل اجرا بوده اند. از جمله مهم ترین این موارد می توان به شرایط زیر اشاره کرد:

• آزواسپرمی: وضعیتی که در آن مرد هیچ اسپرمی در مایع منی خود ندارد. این می تواند ناشی از انسداد مجاری، عدم تولید اسپرم توسط بیضه ها (اختلالات اولیه بیضه) یا مشکلات هورمونی باشد.
• ناباروری شدید مردانه با منشأ ژنتیکی: در مواردی که مرد دارای ناهنجاری های کروموزومی یا ژنتیکی شدید است که با خطر بالای انتقال بیماری های جدی به نسل بعدی همراه است، اهدای اسپرم می تواند یک گزینه درمانی باشد.
• شکست مکرر سایر روش های کمک باروری: اگر زوجین پس از چندین دوره درمان با IVF یا IUI با اسپرم خود مرد نتیجه ای نگرفته باشند، ممکن است به این روش روی آورند.
• وجود خطر انتقال بیماری های ژنتیکی: در صورت وجود بیماری های ارثی شدید در مرد که قابل پیشگیری نیستند.

اهمیت این روش در آن است که به بسیاری از زوج های نابارور، امید فرزندآوری و تجربه حس پدر و مادر شدن را می دهد. این موضوع می تواند تأثیر عمیقی بر سلامت روان و استحکام بنیان خانواده داشته باشد.

تبیین جامع دیدگاه مراجع عظام تقلید شیعه درباره اهدای اسپرم

مسئله اهدای اسپرم، از جمله مباحث پیچیده و چالش برانگیز در فقه معاصر شیعه است که نظرات متفاوتی را در میان مراجع عظام تقلید به دنبال داشته است. این اختلاف نظرها، عمدتاً ریشه در اهمیت حفظ نسب، حرمت اختلاط انساب، و موازین اخلاقی و فقهی حاکم بر روابط جنسی و تولید نسل در اسلام دارد. در ادامه، به بررسی تفصیلی دیدگاه های برخی از مراجع معظم تقلید در این زمینه می پردازیم.

مراجع معظم تقلیدی که اهدای اسپرم (به صورت مستقیم) را جایز نمی دانند

بخشی از مراجع معظم تقلید، تلقیح اسپرم مرد بیگانه به رحم زن شوهردار را جایز نمی دانند. دلایل اصلی این فتوا، رعایت حرمت اختلاط انساب، حفظ بنیان خانواده و جلوگیری از پیامدهای حقوقی و شرعی نامشخص برای فرزند است.

دیدگاه آیت الله مکارم شیرازی

آیت الله ناصر مکارم شیرازی، از جمله مراجع معظم تقلیدی است که اهدای اسپرم به صورت مستقیم را جایز نمی دانند. ایشان این عمل را حرام می دانند و بر این عقیده اند که کودک حاصل از این روش، فرزند شرعی شوهر زن محسوب نمی شود و تنها به صاحب نطفه (اهداکننده) و صاحب تخمک و رحم (مادر) انتساب می یابد. از نظر ایشان، این عمل اگرچه زنا محسوب نمی شود، اما از جهاتی شبیه به آن است و مشکلات عدیده شرعی، حقوقی و اجتماعی را در پی دارد.

تنها راه مشروع آن است که زن به صورت موقت و برای مدت بسیار کوتاه از شوهر خود طلاق بگیرد، پس از گذشت عده (هرچند با احتساب حیض)، به عقد موقت مرد اهداکننده اسپرم درآید. در این مدت، تلقیح اسپرم انجام شده و پس از آن، عقد موقت با اهداکننده پایان یابد و زن دوباره می تواند به عقد دائم شوهر اول خود بازگردد.

ایشان تأکید می کنند که در این صورت، فرزند به صاحب نطفه و مادر شرعی خود منتسب می شود و به شوهر اول مادر (در صورت دختر بودن) به عنوان ربیبه محرم خواهد بود. این راهکار، با وجود پیچیدگی های فقهی و حقوقی، تلاش می کند تا مسائل شرعی مربوط به نسب و محرمیت را حل کند.

دیدگاه سایر مراجع

مراجع دیگری نیز همچون آیت الله نوری همدانی، آیت الله صافی گلپایگانی، آیت الله سبحانی، آیت الله بروجردی و آیت الله شیرازی فتاوای مشابهی مبنی بر عدم جواز یا حرمت تلقیح اسپرم مرد اجنبی به رحم زن شوهردار دارند. این فقها، بر ضرورت حفظ نسب شرعی و جلوگیری از اختلاط آن، به عنوان یکی از اصول اساسی فقه اسلامی، تأکید می ورزند.

مراجع معظم تقلیدی که اهدای اسپرم (با شرایط و ضوابط خاص) را جایز می دانند

در مقابل، گروه دیگری از مراجع تقلید، اهدای اسپرم را با رعایت شرایط خاص و عدم ارتکاب حرام جایز می دانند، اما با این حال، تأکید دارند که فرزند حاصله به شوهر زن انتساب نمی یابد و تنها به صاحب نطفه (اهداکننده) و صاحب تخمک و رحم منتسب می شود.

دیدگاه آیت الله خامنه ای (رهبر جمهوری اسلامی)

ایشان تلقیح نطفه مرد اجنبی به رحم زن شوهردار را فی نفسه جایز می دانند، مشروط بر اینکه مستلزم ارتکاب حرام دیگری مانند نگاه یا لمس حرام نباشد. از نظر ایشان، کودک به صاحب تخمک و رحم (مادر) و صاحب نطفه (اهداکننده) ملحق می شود. با این حال، این فرزند از اهداکننده اسپرم ارث نمی برد. در مورد محرمیت، اگر فرزند دختر باشد، به شوهر زن (که پدر قانونی است) به عنوان ربیبه محرم خواهد بود.

دیدگاه آیت الله سیستانی

آیت الله سیستانی نیز تلقیح تخمک زن با اسپرم مرد اجنبی در خارج از رحم و سپس وارد کردن جنین حاصل به رحم را فی حد ذاته جایز می دانند، البته با رعایت عدم ارتکاب حرام. ایشان نیز تأکید دارند که فرزند منتسب به صاحب اسپرم است و ربطی به شوهر زن ندارد. در مورد محرمیت، اگر فرزند دختر باشد، با شوهر زن محرم است و همچنین با فامیل مادر خود نیز محرمیت برقرار است.

دیدگاه سایر مراجع

مراجع دیگری نیز همچون آیت الله یزدی، آیت الله مظاهری، آیت الله موسوی اردبیلی، آیت الله موسوی بجنوردی، آیت الله روحانی، آیت الله بهجت و آیت الله طباطبایی قمی فتاوای مشابهی با آیت الله خامنه ای یا آیت الله سیستانی دارند و این عمل را با رعایت شرایط خاص جایز می دانند.

نکات مشترک و مهم در فتاوا

با وجود اختلاف نظرها، نکات مشترک و حائز اهمیتی در فتاوای تمامی مراجع وجود دارد که در زیر به آن ها اشاره می شود:

• لزوم عدم ارتکاب حرام: تمامی مراجع، چه موافق و چه مخالف، بر این موضوع تأکید دارند که در فرآیند تلقیح اسپرم، نباید مرتکب حرام دیگری مانند لمس یا نظر حرام شد. این به معنای آن است که اگر پزشک غیرهمجنس اقدام به این کار می کند، باید تمامی موازین شرعی را رعایت نماید.
• انتساب نسب: تقریباً تمامی مراجع معتقدند که فرزند حاصل از اهدای اسپرم به صاحب نطفه (اهداکننده) و صاحب تخمک و رحم (مادر) منتسب است، نه به شوهر زن. این موضوع یکی از اساسی ترین نقاط تمایز این روش با فرزندآوری طبیعی و حتی اهدای جنین است.
• چالش های ارث و محرمیت: از آنجا که نسب فرزند به شوهر زن تعلق نمی گیرد، مسائل مربوط به ارث و محرمیت با خانواده شوهر زن (به جز خود شوهر در مورد ربیبه) پیچیده می شود. برخی مراجع برای حل این معضل، راهکارهایی مانند صلح یا ازدواج موقت را پیشنهاد کرده اند.

حکم شرعی اهدای اسپرم برای دختر مجرد

در مورد اهدای اسپرم برای دختر مجرد، تمامی مراجع عظام تقلید، بدون هیچ استثنایی، این عمل را مطلقاً حرام و جایز نمی دانند. این حکم مبتنی بر حفظ موازین شرعی و جلوگیری از هرگونه تلقیح خارج از چارچوب ازدواج مشروع است که می تواند به اختلاط انساب و آسیب به بنیان خانواده منجر شود.

جایگاه قانونی اهدای اسپرم در ایران

بررسی جایگاه قانونی اهدای اسپرم در ایران نشان می دهد که این حوزه با خلأهای قانونی جدی مواجه است. در حالی که برای اهدای جنین قانون مشخصی وجود دارد، اهدای اسپرم به طور مستقل، از پشتوانه قانونی صریحی برخوردار نیست.

خلاء قانونی: عدم وجود قانون صریح و مستقل

در نظام حقوقی ایران، هیچ قانون صریح و مستقلی برای اهدای اسپرم وجود ندارد. این بدان معناست که هیچ سازوکار قانونی مشخصی برای تنظیم این فرآیند، تعیین حقوق و تکالیف اهداکننده، گیرنده و فرزند حاصله، وجود ندارد. این خلأ قانونی، خود یکی از موانع اصلی برای رواج این روش درمانی در کشور محسوب می شود.

مقایسه با قانون اهدای جنین

قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور که در سال ۱۳۸۲ به تصویب رسید، تنها به اهدای جنین (حاصل از لقاح اسپرم و تخمک یک زوج شرعی به زوج نابارور دیگر) تصریح دارد. این قانون، با تعیین شرایطی برای زوجین اهداکننده و گیرنده، نسب قانونی فرزند را به زوجین گیرنده جنین منتسب می داند و مسائل مربوط به شناسنامه، ارث و محرمیت را تا حدودی حل کرده است.

تفاوت اساسی بین اهدای جنین و اهدای اسپرم در این است که در اهدای جنین، جنین حاصل از لقاح کامل دو گامت (اسپرم و تخمک) اهدا می شود، در حالی که در اهدای اسپرم، تنها یکی از گامت ها از شخص ثالث است. این تفاوت از نظر فقهی و حقوقی بسیار مهم است. چرایی ترجیح اهدای جنین توسط مراکز درمانی نیز دقیقاً به همین پشتوانه قانونی و شرعی آن بازمی گردد.

وضعیت حقوقی فرزند حاصل از اسپرم اهدایی (در صورت انجام غیرقانونی)

در صورت انجام اهدای اسپرم بدون پشتوانه قانونی، فرزند حاصله با مشکلات حقوقی جدی مواجه خواهد شد:

• نسب و شناسنامه: بر اساس قانون مدنی ایران، نسب به رابطه خونی بین افراد اطلاق می شود. از آنجا که اسپرم از یک مرد بیگانه است و نه از شوهر زن، انتساب نسب فرزند به شوهر زن با ابهامات جدی روبروست. این موضوع می تواند در فرآیند صدور شناسنامه برای فرزند، چالش های فراوانی ایجاد کند و فرزند ممکن است از حقوق هویتی خود محروم بماند.
• ارث: با توجه به عدم انتساب قانونی فرزند به شوهر زن، این فرزند از شوهر زن ارث نمی برد. همچنین، از آنجا که هویت اهداکننده اسپرم معمولاً ناشناخته باقی می ماند، فرزند از اهداکننده نیز ارثی نخواهد برد. این موضوع می تواند محرومیت های مالی و حقوقی جدی برای فرزند ایجاد کند. برای جبران این نابرابری، راه حل هایی مانند صلح یا بخشش اموال در زمان حیات از سوی شوهر زن پیشنهاد می شود، اما این راهکارها نیز پیچیدگی های خاص خود را دارند.
• محرمیت و ازدواج: مسئله محرمیت فرزند با خانواده شوهر زن (به جز خود شوهر در مورد دختر به عنوان ربیبه) نیز پیچیده است. از آنجا که رابطه خونی با بستگان شوهر زن وجود ندارد، محرمیت خودکار برقرار نمی شود و این امر می تواند در آینده برای ازدواج فرزند با افراد خانواده شوهر یا حتی در روابط اجتماعی، مسائل خاصی را به وجود آورد.

چالش های قانونی و خلأها

عدم وجود قانون مدون و شفاف برای اهدای اسپرم در ایران، چالش های متعددی را در زمینه های هویت، سرپرستی، ارث، و ازدواج فرزندان حاصل از این روش ایجاد کرده است. این خلأها، نیاز مبرم به قانون گذاری شفاف و جامع در این حوزه را برای حفظ حقوق تمامی طرفین، به ویژه کودک، نمایان می سازد.

پیامدهای اجتماعی و روانشناختی اهدای اسپرم

علاوه بر ابعاد شرعی و قانونی، اهدای اسپرم پیامدهای عمیق اجتماعی و روانشناختی برای زوجین، فرزندان و خانواده های درگیر دارد که توجه به آن ها برای اتخاذ تصمیمی آگاهانه، حیاتی است.

دغدغه های زوجین

زوجینی که به اهدای اسپرم روی می آورند، با طیف وسیعی از احساسات و دغدغه ها روبرو هستند:

• احساس گناه و شرم: برخی زوجین، به ویژه مردان، ممکن است به دلیل ناباروری و نیاز به اسپرم اهدایی، احساس گناه یا شرم کنند. این احساسات می تواند بر عزت نفس و روابط زناشویی تأثیر بگذارد.
• نگرانی از افشای هویت کودک: یکی از بزرگترین نگرانی ها، حفظ رازداری و افشا نشدن هویت واقعی کودک در جامعه است. این ترس می تواند منجر به پنهان کاری طولانی مدت و ایجاد استرس مزمن در خانواده شود.
• تعارضات زناشویی: این روش ممکن است تعارضاتی را در رابطه زناشویی ایجاد کند، به خصوص اگر یکی از طرفین (معمولاً مرد) با هویت ژنتیکی فرزند چالش داشته باشد. احساس عدم تعلق بیولوژیکی می تواند به سردی رابطه منجر شود.
• چالش های پذیرش فرزند: در برخی موارد، والدین ممکن است در پذیرش کامل فرزند از نظر عاطفی و بیولوژیکی با مشکل مواجه شوند، که نیازمند حمایت های روانشناختی جدی است.

دغدغه های کودک

فرزندان حاصل از اهدای اسپرم نیز ممکن است با چالش های هویتی و اجتماعی روبرو شوند، به ویژه اگر در سنین بالاتر از هویت بیولوژیکی خود آگاه شوند:

• بحران هویت: آگاهی از اینکه پدر بیولوژیکی آن ها فردی متفاوت از پدر پرورش دهنده است، می تواند بحران هویتی جدی برای کودک ایجاد کند و سؤالاتی درباره ریشه ها و تبار خود مطرح سازد.
• تأثیر بر روابط خانوادگی: این موضوع می تواند بر رابطه کودک با پدر پرورش دهنده و سایر اعضای خانواده تأثیر بگذارد و احساس تفاوت یا عدم تعلق را در او ایجاد کند.
• مشکلات اجتماعی: در برخی جوامع، افشای هویت فرزند می تواند منجر به انگ زنی یا مشکلات اجتماعی برای کودک شود.

توصیه های روانشناختی

برای کاهش این پیامدهای منفی، مشاوره و حمایت های روانشناختی نقش حیاتی دارند:

• اهمیت مشاوره قبل و بعد از اقدام: زوجین باید قبل از اقدام به اهدای اسپرم، تحت مشاوره های روانشناختی جامع قرار گیرند تا از آمادگی روانی خود و پیامدهای احتمالی آگاه شوند. این مشاوره ها باید پس از تولد فرزند نیز ادامه یابد.
• نحوه آگاهی رسانی به کودک: متخصصان روانشناسی پیشنهاد می کنند که در زمان مناسب و به شیوه صحیح، اطلاعات مربوط به هویت بیولوژیکی به کودک منتقل شود تا از بروز بحران های ناگهانی در آینده جلوگیری شود. این فرآیند باید با دقت و حمایت کامل روانشناختی انجام شود.
• حمایت از سلامت روان خانواده: خانواده های درگیر باید از حمایت های مداوم روانشناختی بهره مند شوند تا بتوانند با چالش ها کنار بیایند و سلامت روان تمامی اعضا حفظ شود.

راهکارهای جایگزین و توصیه ها برای زوجین نابارور در ایران

با توجه به پیچیدگی ها و محدودیت های شرعی و قانونی اهدای اسپرم در ایران، زوجین نابارور، به ویژه مردان، لازم است تا با راهکارهای جایگزین و مورد تأیید آشنا شوند و تصمیمات خود را بر پایه مشاوره های تخصصی اتخاذ کنند.

روش های درمانی مورد تأیید

خوشبختانه، علم پزشکی روش های متعددی را برای درمان ناباروری ارائه داده است که بسیاری از آن ها در ایران مورد تأیید شرعی و قانونی هستند:

• درمان های دارویی و هورمونی: برای مردانی که مشکل در تولید اسپرم دارند، گاهی اوقات درمان های دارویی یا هورمونی می تواند به بهبود کیفیت یا کمیت اسپرم کمک کند.
• جراحی: در مواردی مانند واریکوسل (بزرگ شدن وریدهای بیضه) که بر تولید اسپرم تأثیر می گذارد، جراحی می تواند راهگشا باشد.
• IVF (لقاح آزمایشگاهی) و IUI (تلقیح داخل رحمی) با گامت های خود زوجین: این روش ها که در بسیاری از موارد موفقیت آمیز هستند، با استفاده از اسپرم و تخمک خود زوجین انجام می شوند و فاقد هرگونه چالش شرعی یا قانونی هستند.
• اهدای جنین: همانطور که قبلاً ذکر شد، اهدای جنین در ایران دارای پشتوانه قانونی (قانون نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور مصوب ۱۳۸۲) و شرعی مشخص است. در این روش، جنین حاصل از لقاح اسپرم و تخمک یک زوج شرعی و قانونی به رحم زن نابارور دیگری منتقل می شود و نسب قانونی فرزند به زوجین گیرنده جنین منتسب می گردد. این گزینه، برای زوجینی که هر دو با مشکل ناباروری مواجه هستند و نمی توانند از گامت های خود استفاده کنند، یک راهکار مشروع و قانونی محسوب می شود.

اهمیت مشاوره تخصصی جامع

برای اتخاذ بهترین تصمیم و جلوگیری از پیامدهای ناخواسته، مشاوره تخصصی و جامع با افراد ذی صلاح، قبل از هرگونه اقدام، از اهمیت بالایی برخوردار است:

• مشاوره با مرجع تقلید: برای روشن شدن ابعاد شرعی و دریافت فتوای متناسب با شرایط فردی و مرجع تقلید خاص خود، مشورت با دفاتر مراجع ضروری است.
• مشاوره با متخصصین ناباروری: پزشکان و متخصصان در مراکز درمان ناباروری می توانند بهترین گزینه های پزشکی موجود را با توجه به وضعیت زوجین تشریح کرده و در مورد میزان موفقیت و خطرات احتمالی هر روش توضیح دهند.
• مشاوره با حقوقدانان: برای درک کامل پیامدهای قانونی و حقوقی هر تصمیم، به ویژه در مورد مسائلی مانند نسب، ارث و شناسنامه، مشورت با حقوقدانان متخصص در حوزه احوال شخصیه و خانواده بسیار مهم است.
• مشاوره با روانشناسان: آماده سازی روانی زوجین برای مواجهه با چالش های ناباروری و همچنین پیامدهای روانشناختی روش های کمک باروری، از طریق مشاوره های تخصصی روانشناختی انجام می شود. این مشاوره ها می توانند در مدیریت استرس، تعارضات زناشویی و نحوه ارتباط با فرزند نیز بسیار مؤثر باشند.

تأکید بر این نکته ضروری است که رویکرد جامع و چندبعدی به این مسئله، می تواند به زوجین کمک کند تا مسیری را انتخاب کنند که هم با موازین شرعی و قانونی کشور سازگار باشد و هم سلامت جسمی و روانی آن ها و فرزند آینده شان را تضمین کند.

نتیجه گیری

اهدای اسپرم، با وجود پیشرفت های علمی در حوزه درمان ناباروری، در ایران با پیچیدگی های عمیق و چندوجهی شرعی، قانونی و اجتماعی روبروست. تحلیل دیدگاه های مراجع عظام تقلید شیعه نشان می دهد که در حالی که برخی این عمل را مطلقاً جایز نمی دانند و برای آن راهکارهای جایگزین فقهی پیشنهاد می کنند، برخی دیگر با رعایت شرایط و ضوابط خاص و عدم ارتکاب حرام، آن را فی نفسه مجاز می شمارند؛ اما همگی بر انتساب فرزند به صاحب نطفه (اهداکننده) و صاحب رحم (مادر) تأکید دارند و مسائل مربوط به ارث و محرمیت را از چالش های اصلی می دانند.

از منظر قانونی، ایران با خلأ جدی در خصوص اهدای اسپرم مواجه است و هیچ قانون مستقلی در این زمینه وجود ندارد. این خلأ، به نوبه خود، پیامدهای حقوقی مبهم و گاه جبران ناپذیری را برای فرزند حاصله، به ویژه در زمینه های نسب، شناسنامه، ارث و محرمیت، در پی دارد. در مقابل، اهدای جنین تنها راهکار دارای پشتوانه قانونی (قانون مصوب ۱۳۸۲) و شرعی مشخص است که توسط مراکز درمانی نیز مورد تأیید و اجرا قرار می گیرد.

پیامدهای روانشناختی و اجتماعی این روش نیز برای زوجین (مانند احساس گناه، ترس از افشا) و برای فرزند (مانند بحران هویت) حائز اهمیت است و نیازمند حمایت های مشاوره ای جدی و جامع است.

در نهایت، زوجین نابارور در ایران باید با در نظر گرفتن تمامی این ابعاد، تصمیمی آگاهانه و مسئولانه اتخاذ کنند. توصیه قاطع، لزوم مشورت با متخصصان ناباروری، حقوقدانان، روانشناسان و در نهایت، مرجع تقلید خود است. در حال حاضر، اهدای جنین به عنوان تنها راهکار مشروع و قانونی، می تواند امیدبخش بسیاری از خانواده ها باشد. در آینده، با تحولات علمی و ضرورت های اجتماعی، ممکن است شاهد بازنگری ها و قانون گذاری های شفاف تر در این حوزه باشیم که به حفظ حقوق خانواده و فرزندان کمک کند.